مکانی که موزه در آن واقع می شود اهمیت فراوان دارد و باید دارای امتیازات خاصی باشد. از جمله اینکه موزه باید در جایی از شهر قرار گیرد که دسترسی به آن برای همگان آسان بوده و از سوی دیگر به سبب خصلت فرهنگی آن بهتر است که در کنار کتابخانه ها، مدارس، دانشگاه ها و سایر مراکز فرهنگی واقع شود تا افرادی که در موسسات یاد شده رفت و آمد دارند بتوانند از موزه نیز استفاده نمایند.

امروزه معمولا موزه در میان یک محوطه سرسبز و یا یک پارک احداث می شود ، زیرا درختان پارک با تصفیه هوای اطراف ، ایجاد رطوبت لازم ، مقابله با گرد و غبار و دود و سر و صدا به منزله ی حفاظ عمل می کنند. تاسیس موزه در محوطه سرسبز مزیت دیگری هم دارد ، زیرا هنگامی که هوا مساعد باشد می توان بخشی از مجموعه را به محوطه خارج نیز منتقل کرد و به نمایش گذاشت که سبب جلب بازدید کننده بیشتر می شود. مسلم است که نه تنها شکل ظاهری موزه بلکه تزئینات داخلی آن نیز باید با روش های معماری معمول در جامعه کاملا مطابقت داشته باشد و درعین حال ساختمان موزه باید در بر گیرنده جنبه هایی از هنر و تاریخ جامعه نیز باشد، زیرا با گرته برداری از معماری های نامانوس یا نامتجانس ، موزه ای تاسیس می شود که یا با زندگی روزمره ی مردم کاملا مغایر است ، یا چنان مجلل و دور از واقعیات است که مردم از آن رویگردان می شوند ، در حالی که از جمله اصول عدول ناپذیر موزه داری جلب بازدید کننده است.

نظام فضایی

موزه و نمایشگاه نوع خاصی از فضا هستند که در آنها علاوه بر رابطه انسان – فضا رابطه ای پیچیده بین فضا و شیء نیز مشهود است . همانگونه که انسان روابط خود را با محیط اطرافش تعیین می کند یک شیء نیز با توجه به شرایط محیطی اطراف و در ارتباط با آن درک می گردد ، در تعیین روابط بین انسان و شیء مابین اشیاء متعدد و بین اشیاء و فضا معمولاً مجموعه از اندازه ها ، شکل ها و تناسبات تشکیل می شود با این حال خصوصیات مربوط به شرایط محیطی ، توده های اشیاء و ساختارهایی که القاء می شوند به اندازه ای پیچیده اند که هدف نهایی در کل از طریق یک روند تجربی بدست می آید. از آنجا که این گونه فضاها مبنی بر واکنش های بصری بازدیدکنندگان هستند ، از این جهت نحوه برنامه ریزی و طراحی اشیاء نمایشی و فضاهای گردش بازدیدکنندگان در رابطه با یکدیگر و متوجه تأثیر محرک های حرکتی بعنوان عامل هدایت کننده در معماری باشند. در اینجا عامل زمان ، از جمله مهمترین عوامل مؤثر در سازماندهی فضایی است چرا که بواسطه ثابت بودن قابلیت ثبت ادراک انسان بایستی تراکم مجموعه ها و نحوه نمایش آنها با زمان دیدنشان متناسب باشند. بدین صورت که یک نمایشگاه بزرگ با فشردگی اطلاعات ممکن است کمتر از یک نمایشگاه کوچک با محدودیت حرکت خسته کننده باشد بر این اساس عامل زمان از جهت روانشناختی اهمیت خاص در ترتیب مجموعه ها ، ساماندهی فضایی و اثر زیباشناختی محیط آنها دارد. از طرف دیگر سیالیت فضایی که ناشی از شرایط خاص فضایی حاکم بر طراحی فضاهای نمایشگاهی است ، سبب ایجاد آزادی در حرکت بیننده و درنتیجه درک تجربی فضا می گردد فصایی بیرنگ و تهی که بواسطه تسلط انسان متحرک و برقراری ارتباط با اشیاء ساکن که هر یک چونان موجود زنده موجد شرایط فضایی خاصند ، موجودیت می یابد و با فضایی منعطف و سیال ، متأثر و مؤثر مبدل می گردد.

تقسیم بندی فضاهای هر موزه با توجه به روش های مختلف امکان پذیر است.

از نقطه نظر عملکرد ، فضای موزه را می توان به چهار دسته زیر تقسیم کرد :

الف – گالری های نمایش دائم و موقت ، دفتر تهیه و جمع آوری آثار و سایر فضاهای مربوط به نمایش مجموعه ها.

ب – فضاهای اطلاعات و خدماتی علمی و هنری شامل سالن های سخنرانی و نمایش فیلم، کتابخانه، آرشیو، کلاس های آموزشی.

ج – فضاهای مربوط به نگه داری و مرمت آثار ، شامل کارگاه ها ، آزمایشگاه های تحقیقاتی ، انبارها و نظایر آن.

د – فضاهای اداری و خدمات رفاهی و تفریحی ، شامل ورودی ، دفاتر اداری و خدمات ، رستوران، چایخانه، کتاب فروشی و غیره.

با توجه به تقسیم بندی فوق ، به نظر می رسد که بهتر است طراحی به نحوی صورت گیرد که فظا هایی از نوع سوم و چهارم دارای ورودی و خروجی مخصوص به خود باشند.

سازماندهی فضایی

موزه هایی که پلان های ساده ، روان و خوانایی دارند بسیار موفق اند. دیاگرام های سازمانی اولیه باید براساس بخش های عمومی و نموه ی ارائه کلکسیون ها تنظیم و دسته بندی شوند. واضح است که ساختمان موزه در هر یک از این حوزه ها نیازهای عملکردی ویژه ای از نظر امنیت و سیستم های تهویه ی مطبوع و کنترل نور و دما دارد. تعریف آرایش و نحوه ورود ، استقبال و سیرکولاسیون داخلی موزه نقش مرکزی و تعیین کننده ای در تشریفات و احساس فضایی برای بازدید کنندگان موزه خواهد داشت. سیرکولاسیون داخلی فضا می تواند تمام حس و تجربه بازدیدکنندگان موزه را تعریف کند. این تجربه باید خوشایند و منسجم بوده و سیرکولاسیون عمومی (عابرین پیاده و وسایل نقلیه در داخل و خارج) باید منطقی و واضح باشند.

قابلیت گسترش و انعطاف پذیری کل مجموعه

باید در نظر داشت که فضای موزه ها – حداقل در تئوری – همواره بایستی امکان گسترش در آینده را داشته باشد. این قابلیت ، چه در ظاهر معماری و چه در سازه ی آن باید مدنظر قرار گیرد ، ، البته به غیر از مکان های تاریخی تغییر کاربری شده به موزه ، فقط در بناهای جدید این امکان وجود دارد. گالری ها و فضاهای داخلی موزه نیز بایستی قابلیت تغییر شکل و فرم را داشته باشند تا برای نمایش مجموعه های متفاوت ، کاربرد مناسب خود را بیابند. بدین منظور می توان در دیواره های محیطی ثابت ، دیوارهای متحرکی را به منظور تغییرات مطلوب در نظر گرفت.

امروزه به هنگام احداث موزه ها سعی می شود که تالارهای نمایش انعطاف پذیر باشند بدین معنا که تالار ها و اتاق های موزه به نحوی ساخته شوند که بتوان در آنها به آسانی تغییر ایجاد کرد و شکل و اندازه آنها را در صورت نیاز تغییر داد هر چند که در این تغییرات چارچوب کلی اتاق ها ، ورودی ، خروجی ها ، سیستم روشنایی و ابزار فنی دیگر چون دزدگیر ، تهویه و… تغییر نخواهد کرد. برای انعطاف پذیری تالارهای نمایش می توان از دیوار با پانل های سبک که در یکدیگر قفل می شوند استفاده کرد. از این دیوار ها یا پانل ها می توان به تنهایی و یا به صورت مجموعه ای استفاده کرد. اما در بسیاری از موزه ها استفاده از پانل متداول نیست بلکه به همان روش سنتی تالارهای ثابت توجه می شود که در آنها فقط اشیاء از پیش تنظیم شده و ثابت برای نمایش عرضه می گردند. چه در موزه از پانل های موقت و متحرک و چه از تالارهای ثابت استفاده شود تالارهای نمایش باید به نحوی ساخته شود که بازدیدکنندگان بتوانند در آنها به راحتی گردش نمایند و اشیا را از تمام جوانب تماشا کنند لذا ایجاد فضاهای باز در تالارهای نمایش است که بازدید کننده از بین فضاها عبور کند و بتواند به دلخواه از هر قسمت تالار به قسمت دیگر رفته پس از بازدید حتی از قسمتی از مجموعه آثار بدون دیدن کلیه آنها از تالار موزه خارج شود.

درهای ورودی تالار نباید متعدد باشد و همچنین چندین تالار نباید به موازات یکدیگر ساخته شود زیرا در این صورت احتمال گم کردن راه برای بازدید کننده زیاد می شود. در صورتی که چندین تالار در دو طرف قرار دارد توصیه می شود که یک راهرو در میان تالارها قرار داشته باشند تا به بازدیدکنندگان کمک کند از یک تالار به آسانی به تالار دیگر روند.

در طراحی گالری ، اتاق هایی که دارای ابعادی برابر باشند ، بیش از حد یکنواخت می شوند. با ایجاد تنوع و تناسب در ابعاد و همچنین با بکار بردن رنگ های متنوع بر دیوارها و کف پوش ها می توان انگیزه های ناخودآگاه را در جلب نظر بازدید کننده به وجود آورد. همچنین طراحی فضاها در یک خط مستقیم باعث یکنواختی می شود ، بنابراین پیشنهاد می شود که پنجره ای در برابر درب قرار نگیرد. زیرا بازدید کننده به محض ورود دچار خیرگی چشم خواهد شد. در خصوص شکل و اندازه اتاق ها، برای جلب توجه همگان باید وسعت آن ها مختلف و متناسب با ابعاد نمایشگاه باشد. ابعاد اتاق ها باید متناسب با سیستم نورپردازی نیز باشد. نورپردازی سقفی تنوع بیشتری را داراست ، زیرا همواره می توان روشنایی را متناسب با اندازه اتاق تنظیم کرد. نورپردازی جانبی ، مناسب فضاهای کم عمق است. دیوارهای این فضاها باید با منبع نور تشکیل یک زاویه قائمه را بدهند. یکی از مهم ترین مسائل در طراحی معماری موزه ، سوق دادن معماری به سمت معماری پایدار است. بدین معنی که طراحی معماری و استفاده از تکنولوژیهای جدید در جهت استفاده هر چه بهتر از انرژی و هدر دادن هر چه کمتر آن است. فناوری های نوین ساختمانی مانند صفحات جذب انرژی خورشید و یا سیستم های جدید بازیافت آب در تاسیسات ساختمان ها و یا استفاده از عایق های حرارتی همگی ابزاری در دست معماران برای نزدیک شدن به ایجاد معماری پایدار هستند.

تالار و ورودی

معمولا یک ورودی واحد برای ورود و خروج بازدید کنندگان در پلان موزه ایده آل است. چون در این حالت حداکثر امنیت برای موزه فراهم می شود. در این حالت در صورتیکه بازدید کنندگان به طرق مختلفی به مجموعه می رسند باید با شیوه ای طراحی شده به مسیری واحد هدایت شوند که به ورودی اصلی منتهی می شود. بنابراین ممکن است برای کارکنان ورودی جداگانه ای در نظر گرفته شود. درهای ورودی علاوه بر اینکه باید کاملا دیده شوند باید به حد کافی عمیق بوده و یکی پس از بسته شدن کامل دیگری باز شوند تا گرد و غبار و دما و رطوبت خارج به داخل مجموعه نفوذ نکند. از طرفی با توجه به اینکه ورودی و لابی تعریف کننده حس فضایی و حال و هوای کلی موزه هستند بهتر است از نظر نمادین نیز مورد توجه خاص طراح قرار بگیرند و استفاده از نور طبیعی و پنجره در این فضاها پیشنهاد می شود. درهای ورودی موزه ها باید طوری در طراحی لحاظ شوند که محافظت و کنترل آن برای نگهبانان به آسانی صورت گیرد. درب (یا درب های) ورودی موزه باید به لحاظ تزئینات ساده و با سبک معماری بومی ومعمول در جامعه هماهنگ باشد. همچنین ابعاد آن باید چنان باشد که در هر لحظه تعداد زیادی از بازدید کنندگان بتوانند به آسانی از آن عبور کنند. در عین حال می بایست در ورودی اصلی بصورت دبل باشد و فاصله هریک حدود 4 متر باشد تا علاوه بر به تاخیر انداختن تبادل حرارتی کنترل بهتری برروی ورود و خروج صورت گیرد.

گیشه فروش بلیط

گیشه در موزه باید در مکانی طراحی شود که دید کافی به فضای خارج داشته و در جایی باشد که فضای لازم برای صف مربوط به آن فراهم گردد، و افراد در معابر عمومی تجمع نکرده و همچنین مانع ورود و خروج بازدید کنندگان از موزه نیز نگردد. درب گیشه بهتر است به درون سالن انتظار باز شود، ولی این درب نباید طوری باشد که با باز شدن آن درون گیشه در معرض دید قرار گیرد. سطح آن به ازای هر نفر پرسنل باید حداقل 3 متر مربع باشد.

فضای انتظار و نشیمن

این فضاها باید به گونه ای طراحی شود که نظر مردم را جلب نموده و معرف نوع موزه باشد، زیرا این اتاق نخستین بخش موزه است که بازدید کننده به آن وارد می شود. محوطه ورودی نباید آنقدر وسیع باشد که افراد در آن احساس غریبی و گم شدن نماید و از سوی دیگر باید آنقدر وسعت داشته باشد که گروههای بازدید کننده به راحتی در آن گرد آمده و از آنها به سوی تالارهای نمایش حرکت کنند. این محوطه را نباید از میز و صندلی و دیگر وسایل انباشت، فقط چند صندلی یا یکی دو نیمکت کافی است و به عبارتی به ازای هر 100نفر بازدید کننده باید 10 صندلی در نظر گرفت. نقشه دیواری راهنمای موزه نیز باید در این قسمت نصب شود. کاتالوگ راهنمای موزه را نیز می توان بر روی میزها و استندهای کوچکی در این محل قرار داد. ساعت دیواری ، تلفن عمومی ، اینترنت و حتی صندوق پست نیز از وسایل ضروری این محوطه است. مطلوب ترین و مناسب ترین رابطه بین محوطه ورودی و تالارهای نمایش را می توان توسط دو درب به دو طرف ساختمان که تالارهای نمایش در آن واقع هستند برقرار کرد. وجود این دو درب ، تردد در تالارها و نظارت بر آنها را آسان می سازد. در موزه هایی که ورود و خروج به وسیله دستگاه های الکترونیکی کنترل می شود، تجهیزات مربوطه را می توان در محوطه ای که دو درب اصلی تالارها از آن منشعب می شوند تعبیه نمود.

مسیر تالارهای نمایش باید به نحوی طراحی شوند که بازدید کنندگان بتوانند در آنها به راحتی گردش نمایند و اشیاء را از تمام جوانب مشاهده کنند ، لذا ایجاد مسیر و یا راه یک طرفه در تالار نمایش صحیح نیست. بهترین روش ایجاد فضای باز در تالارهای نمایش است تا بازدید کننده از بین این فضاها عبور کند و بتواند به دلخواه از هر قسظمت تالار به قسمت دیگر رفته ، پس از بازدید حتی قسمتی از مجموعه آثار، و نه لزوما کل آنها ، از تالار موزه خارج شود.

رنگ و جنس دیوار و کفپوش در تالارهای موزه

رنگ و جنس دیوار و کفپوش در تالارهای نمایش موزه بسیار اهمیت دارد. در گذشته رنگ سفید را برای دیوارها انتخاب می کردند ، زیرا معتقد بودند که اشیا در برابر رنگ سفید ماهیت خود را بهتر نشان می دهند. ولی امروزه کارشناسان عقیده دارند آثار در برابر رنگ سفید تیره تر جلوه می کنند. بنابراین رنگهایی برای دیوارها انتخاب می شوند که اشیاء در برابر رنگ سفید ماهیت خود را بهتر نشان می دهند. برای مقابله با یکنواختی تالارها می توان از رنگهای کمرنگ تر در نقاطی که نور کمتر است استفاده کرد و یا دیواری که نور بر آن مستقیم می تابد را اندکی پر رنگ تر نمود. جنس دیوارهای موزه نیز باید با شرایط ساختمانی بومی و اقلیمی مطابق باشد. انتخاب کفپوش مناسب نیز از نکات قابل توجه در معماری موزه است ، زیرا بازدید کننده تمام مدت در حال حرکت است. به طور کلی در طراحی مسیرهای حرکتی رعایت دو مورد ضروری است :

1- اجتناب از محدودیت های با وقفه

2- اجتناب از اختلاف سطوح زیاد

رابطه فضا و آثار

هر شیء برای جلوه نمایی ویژگی های خود ، نیازمند فضایی خاص است. از آنها که خصایص فضایی محیط ، شکل و موقعیت شیء را تعیین می کند ، لذا فضا بایستی از چنان سازماندهی برخوردار باشد که با آن ویژگی ها هماهنگ شود. از نقطه نظر روان شناسی ادراک شیء و فضای اطراف آن ، مجموعه واحد را به وجود می آورند. در گالری ، شیئی که در بهترین نقطه به نمایش گذاشته شود ، از اولویت مکانی ویژه ای برخوردار شده و از دیدگاه معماری ممکن است بر آن تکیه بیشتری صورت گیرد، بنابراین بایستی توجه داشت که معماری ، عاملی تعیین کننده در محیط است و نباید برای آن نقشی حاشیه ای قائل شد ، روابط موجود بین اشیاء متعدد و بین اشیاء و فضا ، مجموعه از اشکال و اندازه ها ، تناسب و فواصل … را پدید می آورد که اصولا تابع همان معیارهای روان شناسی طراحی است که اشیاء هنری از آن پیروی می کنند.

در یک گالری ایستا (گالری که اشیاء آن ثابت و غیر قابل تغییر هستند) ، شکل ساخته شده بنا می تواند به طور مستقیم بر شیء تاثیر گذاشته و متناسب با آن طراحی شود. در گالری که هویتی انعطاف پذیر دارد ، تنها از طریق عرصه بندی درونی می توان به این هدف دست یافت که بدین طریق ، هدایت ناخودآگاه بازدید کننده را نیز در بر می گیرد. بازدید کننده گالری را می بایست در دقیق نگریستن به شیء اندیشیدن به آن و سپس به برداشتن گامی فراتر در تحقیق و بررسی، جذب، ترغیب و تشویق کرد.

ترتیب قرارگیری اشیاء

ترتیب اشیای به نمایش در آمده به بازدید کنندگان و به خصوصیات اشیا بستگی دارد. رابطه بازدید کننده و آثار در معرض نمایش به صورت زیر است :

1- هر چه نسبت بازدید کنندگان به اشیا کمتر باشد ، امکان اینکه هر بازدید کننده بتواند آزادانه با آثار مورد نمایش ارتباط برقرار کند بیشتر می شود.

2- دربازدید گروهی تماس نزدیک با آثار بدون ایجاد مزاحمت برای سایر اعضای گروه ممکن نیست. بازدید کنندگان باید به گونه ای گرداگرد آثار قرار گیرند که فاصله همگی شان تا آن به یک اندازه باشد.

بر این اساس محتویات موزه را می توان با توجه به الگوهای گوناگون از غرفه بندی به نمایش گذاشت :

الف) غرفه بندی بر حسب نوع آثار

ب) غرفه بندی براساس سبک ، دوره

ج) غرفه بندی براساس اندازه و ابعاد آثار

د) سایر الگوها

ویترین

جنس شیشه ویترین باید محکم و نشکن و شفاف باشد و توسط ابزار و یراق لازم نسبت به گرد و خاک و حشرات موذی نفوذ ناپذیر باشد. همچنین توجه به شکل ، طرح، جنس زهوارها، رنگ و سهولت نظافت آنها نیز ضروری است. ارتفاع ویترین باید چنان باشد که بازدید کننده بدون خم شدن و نگریستن به پایین و یا بلند شدن بر نوک پنجه های پا و نگریستن به بالا بتواند به راحتی اشیاء را مشاهده کند. بررسی های مختلف معماران داخلی نشان داده که ارتفاع مناسب برای اشیا در موزه ها بین 90 سانتیمتر و پایین تر 30 سانتیمتر بالاتر از سطح چشم ها می باشد.

چهار عامل قابل توجه در ویترین موزه ها عبارتند از نور ، دما ، رطوبت و آلودگی های محیط. کنترل شرایط محیطی محیط های کوچک مانند ویترین های محل نمایش آثار مشکلتر از کنترل محیط های بزرگ است. این محیط ها معمولا کاملا بسته هستند ، اما شرایط محیطی داخلشان تابعی از شرایط محیط اطراف است. تغییر رطوبت نسبی داخل ویترین ها ممکن است زیاد نباشد اما هنگامی که داخل آن ها منبع نور وجود دارد ، دمای آنها با روشن و خاموش شدن منبع نور به شدت تغییر می کند ، که برای اثر هنری داخل آن مضر است. دو راه حل معمولا برای کنترل این موضوع توصیه می شود. یکی این که منبع تولید حرارت باید تا حد امکان از محیط دور باشد و دیگر استفاده از سیستم اتوماتیک برای کنترل رطوبت و دمای این محیط هاست. ولی سیستمی که بسیار معمول است قرار دادن موادی خاص (به نام مماف) در محیط است، به طوری که با افزایش دما ، انرژی جذب و رطوبت آزاد می شود و هنگام شب که چراغ ها خاموش اند ، عمل عکس صورت می گیرد. عامل مهم در این روش میزان هوای داخل محفظه است که اگر زیاد باشد ممکن است به خوبی عمل نکند.

به طور کلی می توان ویترین های نمایش را به لحاظ فرم به شرح زیر تقسیم بندی کرد :

ویترین پنج ضلع شیشه ای (تمام وجه شیشه ای) این ویترین ها از دو قسمت کلی تشکیل شده اند :

1-پایه: در قسمت پایه از قاب های فلزی جهت سازه و استراکچر ویترین استفاده شده و می توان از سنگ جهت پوشش پایه ی ویترین استفاده کرد که حس سنگینی و اصالت را القا کرده و نیز به علت نداشتن آفت های مشترک با اشیاء و مقاومت در برابر تغییر در برابر عواملی چون رطوبت ، حرارت و آتش سوزی گزینه ای مناسب است.

2- قسمت پوشش شیشه ای: گوشه های شیشه ها به صورت 45 درجه تراش داده می شوند و با نوعی چسب ترکیبی که به وسیله اشعه ی ماورای بنفش به حداکثر سختی می رسند به هم متصل می شوند. جهت بازشوی ویترین می توان از جک گازی استفاده کرد.

3- ویترین های تخت:  این گونه ویترین ها مانند ویترین های قبلی از دو بخش پایه و قسمت نمایش تشکیل شده اند و برای نمایش اشیا کوچک مناسب اند. بدنه و استراکچر آنها مانند ویترین های پنج ضلع شیشه ای است.

4- ویترین های آزاد:  شیشه این ویترین ها باید از جنس بسیار خالص و یا شیشه ای ضد انعکاس بوده و تمامی وجوه آن می تواند مجهز به سیستم قفل باشد. پایه های سازه این ویترین از جنس فلز و پوشش سنگ طبیعی است و می توانند سیستم ایمنی مستقل داشته باشند. طبقات داخلی به صورت استفاده از میله های آویزان از سقف ویترین بوده و دارای قابلیت جابه جایی است. سیستم نورپردازی داخلی این نوع ویترین ها می تواند از ال ای دی یا چراغ های فلورسنت با محافظ اشعه ماوراء بنفش ، باشند.

5- ویترین دیواری: این ویترین به دیوار متصل شده و طریقه باز و بسته شدن آن بصورت بازشوی کشویی و یا جک های گازی خواهد بود. بدنه اصلی این ویترین داخل دیوارهای کاذب یا روی دیوارهای اصلی نصب می شود.

سکویی است که اشیاء را به صورت 360 درجه نمایش می دهد و باعث می شود که قرارگیری و جهت گیری در گالری انعطاف پذیر شود. با سازه ی قوی تر می توانند اشیایی تا هزاران کیلوگرم را حمایت کنند. دسترسی به سخت افزار امنیتی و اتاقک مراقبت رطوبت و … می تواند از طریق پایه پایین آن صورت گیرد. در عین حال توجه به ضوابط پیشنهادی نگهداری آثار در فضاهای داخلی گالری موزه از دیدگاه ایکوم (شورای بین المللی موزه ها) بسیار مهم است.

سیستم اعلام حریق

صرف نظر از انواع حفاظت در برابر حریق سیستم های اعلام حریق به دو نوع متعارف ، آدرس پذیر و هوشمند تقسیم بندی شده که مطابق با شرایط هر مکان از یکی از انواع آن ها استفاده می شود. کارآیی و سرعت سیستم اعلام حریق به نوع دتکتور (آشکار ساز) نصب شده بستگی دارد که خود دارای انواع مختلفی است : دتکتورهای حرارتی، دتکتورهای دودی (شامل انواع نوری و یونیزاسیون) ، دتکتورهای اشعه ای، دتکتورهای جرقه ای ، سیستم های لیزری ، دتکتورهای شعله ای ، سیستم های مکش، سیستم های دستی و…

اسکلت ساختمان موزه نیز میبایست حداقل 2 ساعت در مقابل آتش مقاومت داشته باشد. زنگ های خطر آتش سوزی باید درنقاط مختلف موزه نصب شوند. در جوار تمام درهای داخلی ساختمان و درهایی که قسمت های مختلف موزه را به یکدیگر متصل می کنند باید درهای فلزی نصب شوند تا در صورت بالا رفتن درجه حرارت داخلی تالار از حد مشخص یا تولید دود، به طور خودکار روی درهای اصلی قرار گرفته و از گسترش آتش و دود جلوگیری نمایند. چنانچه جریان گردش هوا و تهویه در موزه توسط کانال های مختلف صورت میگیرد، باید ترتیبی اتخاذ شود که در هنگام بروز حوادث، صفحات فلزی کانالها را بپوشانند تا حریق از راه کانال ها به قسمت های دیگر گسترش نیابد. وسایل دستی اطفاء حریق که امروزه در تمام اماکن عمومی متداول هستند، باید محتوی گازهایی از نوع دی اکسیدکربن باشند تا موجب آسیب رساندن به مجموعه موزه نگردند.

  سیستم های اطفاء حریق

این سیستم ها جهت خاموش کردن حریق به کار میروند و کلا بر دو نوع اتوماتیک و دستی تقسیم می شوند. حریق ها بر حسب نوع ماده سوختنی به وجود آورنده آنها به چهار کلاس بخش پذیرند:

کلاس A:حریق های ناشی از سوختن چوب ، کاغذ ، منسوجات، زباله، پلاستیک، جامدات سوختنی غیر فلزی

کلاس B:حریق های ناشی از سوختن مایعات قابل اشتعال مانند بنزین ، نفت ، گریس ، گازوئیل و گاز های

سوختنی مانند اتان، متان و غیره

کلاس C:حریق هایی که توسط وسایل مولد یا مصرف کننده ی برق (ژنراتور) به وجود می آیند.

کلاس D:حریق های ناشی از سوختن فلزات سوختنی مانند سدیم، پتاسیم، آلومینیوم، منیزیوم و غیره

انتخاب نوع خاموش کننده متناسب با نوع حریق بسیار مهم است زیرا در صورت انتخاب خاموش کننده نامناسب، حریق گسترش می یابد. اکثر خاموش کننده های دستی (کپسول) دارای برچسب نمایشگر نوع حریق قابل استفاده هستند ولی در حالت کلی این خاموش کننده ها که خود بر سه نوع اصلی تقسیم می شوند به شرح زیر مورد استفاده قرار می گیرند :

خاموش کننده های آبی برای حریق های کلاس A

خاموش کننده های CO2برای حریق های کلاس BوC

خاموش کننده های پودر خشک برای حریق های کلاسAوBوC

اهمیت و کارکرد سیستم های تهویه مطبوع در موزه

با توجه به این که هوا در گالری ها باید به صورت یکنواخت توزیع شود و قابلیت تنظیم و کنترل آن نیز مهیا باشد، مناسب ترین سیستم جهت تامین چنین شرایط به کارگیری هواساز است. زیرا از این طریق کلیه عواملی را که لازم است تنظیم و کنترل شوند ، را می توان پوشش داد. این عوامل به طور کلی عبارتند از: درجه ی حرارت، رطوبت هوا، گردش هوا، آلاینده های موجود در هوا و سطح صدا. به خصوص با توجه به تنوع اشیاء نمایشی و نیازهای محیطی متفاوت در فضاهای نمایشگاه، انبار، کارگاه و غیره لازم است تا سیستم تهویه مطبوع در یک موزه براساس نوع کاربری آن اعم از باستان شناسی و مردم شناسی و غیره و نیز لحاظ کردن شرایط آسایش بازدید کنندگان طراحی و اجرا شود. لذا نکات ذیل در این زمینه پیشنهاد می شود :

الف – رطوبت نسبی توصیه شده نیز در گالری ها بین 55-45 درصد است. لازم به ذکر است که این شرایط می تواند در انبارها بر حسب نوع مکان و اشیاء نگه داری شده در آن ها متفاوت باشد به عنوان مثال شرایط نگهداری سفال و تابلو نقاشی کاملا متفاوت است.

ب – گردش هوا به منظور ایجاد شرایط یکنواخت بسیار ضروری است. در نقاط ساکن، چون کنترل شرایط هوا به صورت ضعیفی میسر می شود می تواند موجبات رشد قارچ و باکتری را فراهم کند. ازطرفی بالا بودن سرعت نیز مسبب سایش اشیاء است لذا سرعت های سطحی کمتر از 13/0متر بر ثانیه یا 25 فوت بر دقیقه و گردش کلی هوا با شدت تهدید 8 الی 12 بار بر دقیقه توسط انجمن مهندسان گرمایش تبرید و تهویه مطبوع آمریکا توصیه شده است.

ج – دی اکسید گوگرد به دلیل قابلیت ترکیب با آب و تولید اسید سولفوریک و اکسید نیتروژن و ازن از جمله آلاینده های موجود در هوا هستند که می توانند تاثیرات بسیار مخربی روی اشیاء داشته باشند. دستگاه های فیلتراسیون هوا که دارای مواد شیمیایی جاذبند برای این منظور مناسب هستند. اصولا فیلترهای معمول بر چهار نوع زیر هستند :

1) نوع سلولی غیر قابل شست و شو 2) نوع سلولی قابل شست و شو 3) نوع تسمه ای روغنی 4) فیلتر الکترواستاتیک

استفاده از فیلر الکترواستاتیک در موزه ها به دلیل تولید گاز ازن توصیه نمی شود. اصولا آلاینده ها از دو طریق هوای فیلتر نشده خارج و با حضور بازدید کنندگان، می توانند در موزه پراکنده شوند که نصب انواع فیلترهای مناسب و حساس در مسیر هوای تازه ی ورودی به دستگاه می تواند موثر باشد. ضمن این که می توان برای افراد کفش های یک بار مصرف در نظر گرفت تا از میزان ورود گرد و خاک به موزه کاسته شود. یکی دیگر از روش های جلوگیری از ورود گرد و خاک به موزه تحت فشار قرار دادن هوای مجموعه، توسط هواساز است که اصولا مانع ورود گرد و خاک به داخل موزه می شود.

د – نکات حائز اهمیت جهت کاهش صدای تجهیزات مکانیکی در موزه ها که باید در حین طراحی به آن ها توجه ویژه ای شود عبارتند از :

1)انتخاب مکانی مناسب برای موتورخانه با در نظر گرفتن فضاهای موجود در پروژه. 2 )انتخاب مناسب پمپ ها با توجه به میزان واقعی دبی و هد مورد نیاز پروژه. 3 )انتخاب مناسب تجهیزات مولد حرارت و برودت با توجه به  نیازهای واقعی پروژه نصب لرزه گیرهای مناسب. 4 )نصب عایق آکوستیک. 5 )معماری داخلی

در موزه رادیاتورهای مولد هوا باید در نقاطی نصب شوند که فضای مفید موزه را اشغال نکنند، و همچنین اشیاء نباید مستقیماً در معرض هوای سرد یا گرم قرار گیرند. در ایران به دلیل شرایط اقلیمی متفاوت فن کویل از سایر سیستم ها مناسب تر است. از طرفی با تعبیه دریچه ، پاسیو و وجود پنکه می توان ساختمان موزه را به آسانی تهویه نمود.

دمای 15 درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی 60 % برای اکثر نمایشگاه ها مناسب است. رطوبت نسبی نباید کم و زیاد گردد؛ این مسئله با اشیاء نمایش ارتباط مستقیمی دارد، ولی در کل رطوبت نسبی 50 تا 60 درصد توصیه می شود.

طبق مطالعات انجام شده، پرتو مادون قرمز به واسطه عکس العمل شیمیایی و بالا بردن درجه حرارت برای اشیای موزه مضر است. پرتوهای ماوراء بنفش هم که دارای طول موج کوتاه و انرژی زیاد است، اثر فوتوشیمیایی زیادی دارد که باعث فرسودگی مواد عالی می شوند.

از نتیجه گیری تحقیقاتی که پیرامون فرسودگی اثر پرتو نور و انرژی انجام گرفته، چنین بر می آید که عوامل ذیل تاثیر گذارند :

1)حساسیت مواد در مقابل نور. 2 )شدت پرتوهای ساطع شده. 3 )بی حفاظ بودن قسمت اشیاء. 4 )فعالیت شیمیایی ناشی از وجود طیف های موجود در پرتوی نور با طول موج های مختلف.

درجه حساسیت اشیاء به نور

مسئله فرسودگی مواد به وسیله پرتوهای نور، بستگی به مقاومت ذاتی مواد، انرژی ساطع شده از منبع نور و تاثیرپذیری مواد از نور دارد. به عبارت کلی می توان گفت مواد غیر ارگانیک مثل فلز، سنگ، سرامیک و غیره حساسیت کمی دارند.

نقاشی ها (اعم از آبرنگ یا رنگ روغن) پرتو نور باعث کمرنگ شدن نقاشی های آبرنگ با ضخامت کم الیه پیگمنت (رنگدانه) می شود؛ در نقاشی رنگ روغن اکسیداسیون لایه ی روغن محافظ (ورنی) به رنگ روغن صدمه می زند و اگر این روند ادامه یابد اثر دچار ترک خوردگی و تخریب می شود.

انواع پارچه: بیشتر پارچه ها به نور حساساند. تاثیر نور بر الیاف پارچه باعث خشکی و در نهایت رنگ پریدگی آن می شود.

کاغذ: مواد خام طبیعی موجود در کاغذ بر اثر نور تجزیه و اسیدی شده و نهایتاً کاغذ به تدریج ترد، خشک و پودر می شود.

چوب: به نور حساس نیست ولی از آنها که نور در درجه حرارت محیط دخیل است، با ایجاد نوسان در درجه حرارت باعث خشکی و از شکل افتادگی چوب می شود.

نور در تالارهای نمایش

نور طبیعی: نور طبیعی از عناصر اصلی موزه هاست و باعث صرفه جویی در نیروی برق نیز میگردد. نور مورد نیاز را میتوان از سقف تالار و از طریق نورگیرهای سقفی آن تامین کرد، چنانچه نتوان از نور سقفی استفاده کرد، می توان به نصب پنجره ثابت یا بازشو اقدام نمود که باید آنها را در سطحی از دیوار تالار نصب نمود تا بازدید کنندگان بتوانند بیرون موزه را ببینند. نور طبیعی، اشیاء سفالی و گلی باستانی را که با بهره گیری از گرمای خورشید ساخته شده اند، واضح تر نشان می دهد. مخالفان نصب پنجره در تالارهای نمایش معتقدند که پنجره از لحاظ ایمنی مشکل آفرین است، به خصوص اگر در سطح پایین نصب شده باشد. همچنین معتقدند که ویترینها را نمیتوان در دیوار مقابل پنجره ها قرار دارد ، زیرا اگر اشیاء داخل ویترین نور را منعکس کنند، با تابش آفتاب تداخل کرده، مانع دیدن دیگر اشیاء می شود. باید توجه داشت که پنجره طوری تعبیه نشود که توجه بازدید کننده را چنان به فضای خارج جلب کند که از توجه به مجموعه منحرف گردد. مهم ترین حسن نورپردازی با نور روز صرفه جویی در هزینه است.

نور الکتریکی: نور خورشید برای روشنایی موزه به تنهایی کافی نیست، یک چراغ ثابت و پر قدرت در سقف هر تالارضروری است. به منظور بهره گیری از وسایل نمایشگاهی متحرک – مانند پانل ویترین – وجود چند چراغ متحرک در تالارهای نمایشی کاملا ضروری است. چراغ های کوچک درون ویترین، چراغ های متمرکز بر اشیاء و نورافکن ها به منظورروشن تر ساختن اشیاء هم مورد نیازند. هر یک از این چراغ ها باید دارای کلید مخصوص به خود بوده، کاملا مستقل باشند و به هنگام استفاده از آنها باید چراغ های سقفی خاموش شوند تا تداخلی ایجاد نگردد.

در تمامی قسمت های موزه می توان (مانند قسمت های خارجی، سالن سخنرانی، راهروها و زیرزمین) از لامپ های کم مصرف استفاده کرد زیرا این چراغ ها بسیار مقرون به صرفه هستند، ولی به علت دارا بودن اشعه ماوراء بنفش ، گاه برای اشیاء مضرند. ولی ضروری است با کمک عایق و فیلتر مناسب بخش مضر اشعه را جذب کند   یا سطح رنگی اکسید تیتانیوم مقدار اشعه ماوراء بنفش را کاهش می دهد. لامپ فلورسنت نوع  UV فیلتر جاذب

فیلیپس 37 دارای درصد بسیار کمی اشعه ماوراء بنفش است که احتیاج به فیلتر ندارد. در گالریها بهتر است ترتیبی اتخاذ شود که بازدید کنندگان به تدریج از میزان روشنایی زیاد به میزان کم برسند. زیرا چشم انسان میتواند بدون کمترین اشکالی خود را با نورهای مختلف وفق دهد. بررسیها نشان داده است که فلاش الکتریکی بهترین منبع روشنایی برای عکاسی در موزه است. در این رابطه ایکوم راهنمایی هایی را برای استفاده از فلاش الکتریکی ارائه داده است که به شرح زیر می باشد:

1 )حداکثر از دو منبع فالش استفاده شود 2) مجموع انرژی حاصل از هر دو فلاش نباید از 1400 ژول تجاوز کند. 3 )فاصله دو منبع نور از ناظر نباید از 3 کمتر باشد. 4 )منبع فلاش باید با یک فیلتر نقطه ای که قادر است تمام طول موج های کوتاه تر از 380 نانومتر را جذب کند، پوشانده شود. 5 )از فلاش باید کمتر از 1 دقیقه استفاده گردد. شایان ذکر است، برای اشیایی که در ویترین نگهداری می شوند روش معمول آن است که شیشه ویترین ها را در هنگام تعطیلی موزه به وسیله صفحات فلزی که در اوقات روز در دیوارها پنهان میشوند پوشیده شود؛ در حقیقت ویترین داخل یک محفظه محکم فلزی قرار می گیرد.

در طراحی معماری موزه میتوان با زون بندی فضاها و در صورت نیاز با عایق کاری صوتی بخش های مختلف موزه، جهت کنترل نوفه موجود اقدام نمود میزان مجاز نوفه در فضاهای مختلف به طور تقریبی عبارتند از :

1) فضاهای آرام و ساکت در حدود 25 الی 35 دسی بل. 2) فضاهایی با سرو صدای کم مانند اتاق کارکنان در حدود 40 الی 50 دسی بل 3) فضاهای پر سروصدا مانند راهروها ، رستوران در حدود 50 تا 60 دسی بل.

در صورتیکه فضاهای داخلی موزه، دارای روکارهای سخت باشند، باید دقت شود در این گونه فضاها باید از پوششها و مواد جذب کننده مانند کف پوش های مناسب، چوب، پارچه و غیره برای تعدیل شرایط نامناسب آکوستیکی استفاده کرد. کاربرد پنل های جذب کننده در فضای نمایشگاه موزه تاثیر بسیار در کنترل شرایط آکوستیکی دارد. از آنجا که به تدریج مواد ساختمانی سبک مانند بلوک های توخالی یاصفحات کچی، جایگزین دیوارهای آجری می شوند، از این رو در صورت مجاورت خیابان های شهری شلوغ، لازم است تا موزه در این شرایط حتی الامکان عایق بندی صوتی شود.

مراکز جانبی موزه

تالارهای نمایش موقت و سخنرانی

این تالارها امروزه از الزامات موزه های جدید می باشد تالارهای مذکور باید دارای مشخصات زیر باشد :

الف- در نزدیکی در ورودی موزه و بهتر است که منتخب از آن باشد

ب- از نظر تجهیزات ایمنی کاملا مجهز باشد

وسعت این تالارها نباید چنان باشد که برای منظورهای مختلف نتوان از آنها استفاده کرد و همانند تالارهای داخلی باید انعطاف پذیر باشد تا بتوان آنها را بر حسب احتياجات تغییر داد.

در تالارهای نمایشگاهی موقت و سخنرانی نیز باید امکانات رفاهی برای مراجعه کنندگان فراهم باشد.

کتابخانه و مرکز اسناد

کتابخانه و مراکز اسناد نیز از بخش های الزامی موزه است. ابعاد آن بستگی به تعداد کتابها، وسعت موزه و حجم مجموعه آثار آن دارد. در موزه ها نیز باید به مسئله گسترش کتابخانه توجه داشت، زیرا گسترش موزه ارتباط مستقیم با گسترش کتابخانه دارد. کتابخانه موزه ها نیز تابع ضوابط کلیه کتابخانه ها می باشد. علاوه بر کتاب، انتشارات، تصاویر و نگاتیو فیلم و اسلاید ، نور، سخنرانیهای ویدیویی مرتبط با مجموعه موزه را نیز باید بر آرشیو کتابخانه افزود. همچنین کتابخانه باید به وسایل زیراکس و در صورت اسکن وسایل اطلاع رسانی رایانه ای نیز مجهز باشد و فضا برای مطالعه مراجعه کنندگان نیز باید از تسهیلات لازم برخوردار باشد. در این کتابخانه ها همچنین باید برای مقابله با سرعت و حریق و اطفاء آتش پیش بینی لازم را مد نظر داشت. به همین دلیل توصیه می شود که قفسه های کتاب فلزی باشند و درها دیوارها و کف زمین را نیز باید تا آنجا که ممکن باشد عایق نمود. همچنین توصیه می شود که برای سهولت مراجعه کنندگان به کتابخانه یک در ورودی از قسمتهای محوطه ورودی موزه به کتابخانه منتهی شود.

طراحی مخزن موزه

در تمامی طراحی موزه ها ایجاد مخزن و انبار نیز ضروری است. انبار اشیاء را می توان در زیر زمین یا در طبقات فوقانی موزه و یا در محوطه ای خارج از ساختمان موزه قرار داد. ولی باید انبار کاملا خشک و عاری از رطوبت باشد. نور کافی به آن بتابد و به بهترین نحو نیز تهویه گردد وسعت انبار نیز باید مکعبی باشد زیرا اغلب علاوه بر این که محلی برای ذخیره اشیاست، کار بسته بندی برای کارهای موزه ها نیز در آن انجام می گیرد. در مورد اشیاء امانی نیز اغلب از انبارها و یا مخزنها استفاده میشود. بهتر است انبار اصلی دور از موتورخانه و کنتور اصلی برق و سایر ابزار الکتریکی باشد.

کارگاه

در طراحی موزه ها وجود یک کارگاه مجهز به وسایل تجاری، مکانیکی و برقی برای تعمیرات لازم و ضروری است. چون این کارگاهها اغلب سر و صدای زیاد ایجاد می کنند توصیه میشود که آنها را در مکان مناسبی که مخل فضای نمایشی موزه نباشد قرار دارد.

آزمایشگاه

در موزه ها همچنین باید به تاسیس آزمایشگاهی که کار بازسازی، ترمیم و حفاظت آثار را به عهده گیرد

اقدام نمود. فعالیت این آزمایشگاههای شیمیایی، فیزیک و…

طراحی چایخانه و تریا

امروزه به هنگام تاسیس موزهها همواره سعی می شود فضایی برای ایجاد یک چایخانه و کافه تریا در نزدیکی سالن سخنرانی در نظر گرفته شود. وجود یک چایخانه در موزه ها نه تنها دارای جنبه های بسیار مفید است بلکه کاملا ضروری نیز به شمار می آید. چایخانه می تواند عاملی در گرد هم آوردن جوانان به دور یکدیگر باشد که اغلب به بحث، گفتگو و تبادل نظر آنان منتهی می شود و همچنین بازدید از موزه را مفید تر می سازد علاوه بر این بازدیدکنندگان در صورت خستگی می توانند مدتی را در چایخانه گذرانده پس از رفع خستگی و تجدید قوا بازدید را ادامه دهند کافه تریا و چایخانه موزه فضایی رسمی هم به وجود می آورد، زیرا بهترین و مناسب ترین محل برای تبادل نظر و بحث و گفتگوی کارکنان موزه نیز می باشد.

طراحی بخش اداری موزه

در طراحی موزه آمده، فضایی که به واحدهای امور اداری در موزه اختصاص داده میشود بستگی به وسعت، میزان فعالیت و تعداد کارکنان موزه دارد. قسمت اداری موزه باید از سایر قسمت های نمایشی مجزا باشد و تا حد امکان سعی شود که سر و صدا به این قسمت نفوذ نکند. این واحد باید توسط یک در منشعب از محوطه ورودی با موزه مرتبط باشد و همچنین دارای یک ورودی مخصوص به خود نیز باشد، زیرا ساعت های کارکنان با ساعت های کار موزه متفاوت می باشد. همچنین در صورت امکان پارکینگ مخصوص کارکنان مقابل در نامبرده باشد.