مهندسی و فن در تاریخ
تاریخ مهندسی و فنون از زمانی آغاز شدکه بشر مواد پیرامون خود را برای ادامه حیات و بهتر زیستن به کار گرفت و به تدریج به خواص مواد و مصالح دست یافت و با اختراع ، اکتشاف و سازندگی بر طبیعت پیرامون خویش چیره گشت. تاریخ مهندسی در واقع تاریخ دست یافتن بشر به مواد و شناخت آنها و نیز بهره برداری از آنهاست. انسان در ابتدا مانند جانوران می زیست اما در روند تکاملی خویش ، گام به گام آموخت که برای ادامه زندگی و بهتر زیستن چگونه از داشته های خود – نیروها و مواد موجود در طبیعت – استفاده کند. شناخت و بهره گیری از طبیعت و مواد موجود در آن سال ها به درازا انجامید و کوشش بشر برای جبران شکست ها و به دست آوردن تجربه و سازندگی به طور پیوسته دنبال گشت.
در مواردی نیز انسان از سخاوتمندی طبیعت بهره مند شد و از جانوران و موجودات طبیعت پیرامون خویش درس گرفت. وی با این توانایی که قادر بود تجربیات خویش را از نسلی به نسل دیگر منتقل سازد به تدریج به دانش و فن خود افزود و بدین ترتیب داستان مهندسی بشر که نمایانگر تلاش مداوم برای بقای حیاتش بود آغاز شد و ادامه یافت.
هدف های مادی و ذهنی بشری از ابتدا شامل شناخت و سازندگی برای رفع نیازهای حیاتی و فعالیت در جهت برآوردن نیازهای روانی بود. علم و فن و هنر – که امروزه شاخه های این فعالیت ها را در بر می گیرد از دوران باستان با یکدیگر ارتباط تنگاتنگ داشتند به طوری که گاهی جدا کردن مرزهای آنان از هم غیر ممکن می نماید. بشر اولیه با مشاهده ی حیوانات و گیاهان نقوشی از آنها در پناهگاه های خود ترسیم می نمودند ، این نقش آفرینی علاوه بر آن که نشانه ای از شناخت ذهنی او به شمار می آمد تمایلات هنری وی را نیز بر طرف می کرد. گفته شده است که به باور انسان اولیه ، او می توانست با ترسیم نگاره ای از حیوانات – در حالتی که آنها را با نیزه هدف قرار داده و شکار کرده است – در عالم واقعی نیز به آرزوی خود که تسلط بر آنان بود ، دست یابد و یا حتی با ترسیم حیوانات قوی و نیرومند ، می توانست نیرو و قدرت آنها را به خود منتقل سازد. به تدریج این نگاره ها ارزش نمادین یافته و به اعتقادات متافیزیکی آن مردمان نیز راه یافت و خود مبنای اعتقادات بسیاری از مذاهب را تشکیل داد. علم و فن نیز از ارتباط با یکدیگر قرابت داشتند و گاهی یکی از دیگری ریشه و مایه می گرفت.
مردمان باستان با ساختن به شناخت دست می یافتند و متقابلا اطلاعات علمی نیز در بهره برداری های مهندسی به آنها یاری می رساند. هنر و فن همچنین از قدیم رابطه ای ناگسستنی داشتند ، هنرمند برای آفرینش هنری می بایستی موجودیت مادی را تصویر کند و سپس آن را خلق نماید. سفال سازی و نقش آفرینی روی سفال که ریشه در ایران زمین دارد ، یکی از قدیمی ترین حرفه ها و هنرهای بشری است که نمایشگر ارتباط نزدیک هنر و فن است.
آغاز تمدن در ایران
تحقیقات باستان شناسی نشان داده است که سرزمین ایران از نخستین زادگاه های تمدن بشری است. تاریخ فنون و مهندسی در بسیاری از زمینه ها از ایران زمین ریشه گرفته و در این کشور یا سرزمین های دیگر روند تکامل خویش را پیموده است. موقعیت جغرافیایی ایران و وجود کوه های محیطی در پیدایش تمدن ها ، مهاجرت ها ، تحولات سیاسی و حوادث تاریخی همواره در سیر تکاملی تاریخ مهندسی ایران نقش عمده ای داشته است. رشته کوه های پیرامون ایران از قدیم کاملا غیر قابل عبور نبوده و در آنها گذرگاه ها و معابری وجود داشته است ، از جمله در غرب که رشته کوه زاگرس در آن واقع است ، گذرگاه هایی از نجد ایران به دشت میان رودان وجود داشته که در دوران تمدن مادها پیوند دهنده ی تمدن ایران و تمدن های آن منطقه به شمار می آمده و حتی شهر باستانی همدان نیز در سر راه یکی از این معابر ساخته شده است. در مشرق ، گذرگاه خیبر واقع است که نجد ایران را به دره های سند و گنگ مربوط می سازد و همواره گذرگاهی برای عبور از کوه های مرتفع هندوکش به شمار می رفته است. همچنین گذرگاه های شمال غربی در آذربایجان که در برزخ مادّی نامیده می شد ، شکاف های دیگری را در دیواره ی کوهستانی ایران تشکیل می داد و در شمال شرق نیز از طریق چنین معابری نجد ایران با دشت و سرزمین های مسطح ارتباط می یافت.
ایران که از نظر موقعیت جغرافیایی بین دریای مازندران در شمال و خلیج فارس و دریای عمان در جنوب قرار داردو در دل کوه های اطراف آن گذرگاه های طبیعی قرار گرفته ، از قدیم تنها گذر خشکی بین سرزمین مصر ، میان رودان ، یونان ، و سرزمین های غربی در چین و هند به شمار می رفته است و از همین گذرگاه نیز صنعت ، مهندسی ، علم و هنر و خلاصه تمدن به صورت های مختلف گذر کرده و در ایران و دیگر مرزها ریشه دوانده و استقرار یافته است.
آغاز تمدن مادی در ایران به دوران اولیه تمدن بشری یعنی دوره پارینه سنگی (عصر حجر قدیم) می رسد. آثاری از تمدن این عهد که مربوط به صد هزار سال قبل می باشد ، در قالب ابزارهای سنگی به دست آمده است. در غارهای جنوب گنبد قابوس آثار انسان های شصت تا چهل هزار سال پیش و در غار گنجی آثاری از انسان های چهل تا سی و پنج هزار سال پیش پیدا شده است. انسان های این عهد در شکاف غارها زندگی می کردند و زندگی خویش را از طریق جمع آوری غذا و گاهی شکار حیوانات تامین می نمودند. در غار بیستون آثاری از انسان دوره ی یخبندان (پلئوستوسن) که همان انسان نئاندرتال است ، همراه با سفال های نیم پخته و ابزارهای سنگی و استخوانی به دست آمده است. غارهای کمربند و هوتو (در نزدیکی بهشهر) در اواخر عصر پارینه سنگی و اوایل میان سنگی محل زندگی انسان های هوموساپین بوده است. در عهد نوسنگی (عصر حجر جدید) در فاصله ی زمانی بین 9000 تا 6700 سال پیش از میلاد مسیح شیوه ی زندگی انسان ها تغییر یافته و جمع آوری غذا با تولید ان یعنی کشاورزی همراه شده است. در همین دوران تربیت و اهلی کردن حیوانات آغاز و نخستین خانه های مسکونی ساخته شد.
حفریات و بررسی های باستان شناسی با تقریب ، تاریخ شروع تمدن مادّی و پیشینه ی دانش فنی را در ایران به دست داده است. آثار به دست آمده از علی کش در جنوب و حاجی فیروزه گودین تپه در شمال نشان دهنده آن است که در مرحله ی نوسنگی تمدن کشاورزی در این نواحی برقرار بوده و نیز اشیائی با دست ساخته می شده است. تاریخ تقریبی این تمدن متعلق به 6000 سال پیش از میلاد است. از مراحل اولیه ی نقاشی روی سفال آثاری در چغامیش واقع در جنوب و گودین تپه در شمال مربوط به 5000 سال پیش از میلاد به دست آمده است. نواحی اطراف پستولی تپه در شمال (نزدیک حسنلو) و یحیی تپه در جنوب معرف وجود تمدن اولیه ی فلزکاری در 4000 سال پیش از میلاد می باشند. از شوش و تل باکون (نزدیک تخت جمشید) ابزارهای مسی و سفال های رنگین مربوط به 4000 پیش از میلاد و از شوش و سیلک در کاشان و تپه حصار در دامغان چرخ های کوزه گری متعلق به 3500 پیش از میلاد کشف شده است.
در یحیی تپه واقع در جنوب ، لوحه های نوشته شده از 3300 سال قبل از میلاد به جای مانده است. در شوش آثاری از شهر نشینی در 3000 سال پیش از میلاد مسیح و در همین منطقه ارابه های چرخ دار متعلق به 3000 سال پیش از میلاد یافت شده است. علاوه بر تپه های تاریخی که ذکر آنها گذشت ، کاوش های باستان شناسی در تعداد زیاد دیگری از تپه های باستانی تصویری از تمدن مادّی اولیه ی این سرزمین را به دست داده است.
برخی از پژوهندگان ، نژادی را که قبل از هزاره ی چهارم پیش از میلاد در سرزمین ایران می زیسته اند ، نژاد آسیایی خوانده اند. بعضی دیگر نام های قفقازی و خزری و یافثی به این نژاد داده اند. اقوام اولیه ی ساکن سرزمین ایران به چندین دسته تقسیم می شده اندکه کاسیان و ختیان (هیتی ها) از دسته ی اول و اتروسکیان از دسته ی دوم وایبریان از دسته ی سوم آنها به شمار می رفته اند. از هزاره ی سوم پیش از میلاد بود که به تدریج اقوامی مهاجر به سرزمین ایران آمدند ، منشا بیشتر این مهاجرت ها از اروپای مرکزی بود و مسیر مهاجرت را گذرگاه های قفقاز و ماوراء النهر (وَرَز رود) تشکیل می داد. در همان دوره نیز تمدن عیلامی در شوش برقرار گشت و در تحولات فرهنگی آن دوران موثر واقع گردید. مهاجرت ها در هزاره های دوم و اول نیز همچون زمان های پیش تر ادامه یافت. نژاد آریایی برای نخستین بار در هزاره ی سوم پیش از میلاد مهاجرت خویش را به سوی نجد ایران آغاز کرد.
اگر چه تحولات عظیم فرهنگی که در طی سه هزارهی قبل از میلاد در ایران پدید آمد و وقایع مهم سیاسی و اجتماعی آن دوران در تاریخ تکنولوژی این سرزمین نیز موثر بوده و باعث دگرگونی ها و تحولاتی در مسیر تاریخی فنون مهندسی ایران شده است ولی تنها مسیر تحول تکنولوژی در این دوران و دوران های پیش و پس از آن است.
پیدایش تمدن و مسیر آن در ایران زمین در افسانه ها و ادبیات این کشور نیز به خوبی بازتاب یافته است. فردوسی شاعر بزرگ ایران در شاهنامه آغاز تمدن و پیدایش فنون را در این مرز و بوم در قالب اشعاری زیبا بیان کرده است.